راهنمای انجام نیاز سنجی در برنامه های آموزش سلامت
هریک از جنبه های زندگی انسان وسعت ودامنه ای خاصی دارد واو ناگزیر است برای اکثر فعالیت ها دست به انتخاب بزند ومطابق علایق و نیاز های خود اهداف مناسب را برگزیند . تعیین اهداف مطلوب به دقت در تشخیص نیاز بستگی دارد . آموزش سلامت زمانی موفق است که براساس واقعیت ها ونیازهای جامعه باشد . اگر اعضای جامعه در جمع آوری اطلاعات مشارکت کنند . مطالب زیادی را پیرامون جامعه خود فرا خواهند گرفت ، منابعی را کشف خواهند کرد که در ارتباط با نیازهایشان باشد .
ارزیابی نیازهای فردی واجتماعی در برنامه های آموزش سلامت برای دریافت تصویری مناسب از مشکلات بهداشتی افراد وجوامع بسیار مهم واساسی بوده وفرآیندی مشارکتی است که باید توسط تیمی متشکل از کارکنان حرفه ای سلامت ، دست اندرکاران بخش های توسعه وافراد جامعه صورت گیرد . برنامه ریزی صحیح برای آموزش سلامت با ارزیابی نیازهای فردی واجتماعی آغاز می گردد .
نیاز عبارت است از فاصله بین وضع موجود ( آنچه که هست) ووضعیت مطلوب ( آنچه که باشد) که اختلاف ممکن است مربوط به دانش ، نگرش یا مهارتهایی که فراگیران نیاز دارند تا به طور موثرتر رفتاری را انجام دهند باشد .
1. نیاز هنجاری Normative Needs ( تجویزی ، استاندارد یا نیازی که با یک استاندارد مقایسه می شود )
نیازهنجاری نیازی است که توسط کارشناسان یا متخصصین برطبق استاندارد های خودشان تعیین می شود . قرارگرفتن در پایین تر از آن استاندارد ها به معنی وجود نیاز است .مثلا یک متخصص تغذیه سطح معینی از آگاهی های تغذیه ای را به عنوان استاندارد قابل قبول برای مراجعین درنظر بگیرد واگر سطح آگاهی تغذیه ای آنها به آن حد استاندارد نرسید نشان دهنده نیاز به آموزش تغیه باشد .
به عبارت دیگر زمانی یک نیاز را هنجاری می نامیم که بین یک معیار مطلوب ومعیاری که عملا وجود دارد فاصله یا شکاف وجود داشته باشد فرد یا گروهی که از سطح معیار مطلوب تنزل می کنند نیازمند است . نیاز هنجاری براساس قضاوت های ارزشی متخصصین وکارشناسان حرفه ای تعیین می شود که ممکن است منجر به مسایل ومشکلاتی نیز بشود اول این که احتمال دارد نظر متخصصدر مورد استاندارد قابل قبول تغییر کند . ودیگر اینکه ممکن است استاندارد ها وارزش های متخصصین با استاندارد ها وارزش های مراجعین یعنی مردم متفاوت باشد . برخی از نیازهای هنجاری بوسیله قانون تعیین می شوند . مانند مقررات مربوط به بهداشت مواد غذایی ویا شرح وظایف شغلی یکی از استاندارد های موثر است .
2- نیاز های محسوس (تمایلات یا نیاز احساس شده )Felt Needs (آنچه مردم فکر می کنند که نیاز دارند )
نیاز محسوس نیازی است که مردم به آن احساس نیاز می کنند وشامل چیزی است که می خواهند یا به آن تمایل دارند . مثلا یک زن باردار ممکن است نیاز به آموزش در مورد مراقبت های دوران بارداری یا نیاز به اطلاعات در مورد زایمان را احساس کند .
به عبارت دیگر نیاز محسوس نیازی است که فرد مورد نظر ضرورت آن را احساس کرده باشد . اگر چه نیاز های محسوس وجود دارند اما ممکن است نه واقعی باشند ونه آموزشی . نیاز های واقعی آموزشی ممکن است توسط افرادی که این نیاز را دارند تشخیص داده نشده ویا احساس نشود . البته یک نیاز محسوس ممکن است یک نیاز واقعی آموزشی نیز باشد که اگر چنین موقعیتی ایجاد شود آموزش دهنده در مورد کمک به فراگیران برای تشخیص نیازهایشان مشکلی ندارد . از نظر تئوری ممکن است لازم باشد به فراگیران کمک کنیم تا نیازهای واقعی آموزشی را که باعث ایجاد انگیزه یادگیری درآنها می شود
3- نیاز بیان شده ( تقاضا ) Expressed Needs
نیاز بیان شده چیزی است که افراد نیاز به آن را اعلام می کنند .به عبارت دیگر نیاز محسوسی است که به صورت خواسته یا تقاضا بیان شده در آمده است . تقاضا برای برگزاری کلاس های آموزشی در مورد کنترل وزن ،ورزش ورژیم غذایی نمونه هایی از نیاز های بیان شده است .
تمام نیازهای محسوس ، به نیازهای بیان شده یا تقاضا تبدیل نمی شوند . کمبود فرصت ،انگیزش یا جسارت تماما می توانند از بیان یک نیاز محسوس جلوگیری کنند . نیاز های بیان شده ممکن است با نیازهای هنجاری متخصصین درتضاد باشند. برای نمونه ممکن است یک بیمار نیاز به داشتن اطلاعات در موردشرایط سلامتی اش رابیان نماید واین بسیار بیشتر از چیزی باشد که پرستار قادر یا مایل است به اوارایه دهد حالت عکس آن نیز ممکن است اتفاق بیفتد
نیاز بیان شده نیازی است که ازطرف مردم اظهار می شود مثلا تقاضا برای خدمات بهداشتی جدید یا بیشتر . ارتباط موثر ومحکمی بین نیاز محسوس ونیاز بیان شده یا تقاضا وجود دارد .نیاز بیان شده از نیازهای محسوس نشات می گیرد اما ازطریق کلمات یافعلی بیان می شود که به تقاضا موسوم است . گاهی اوقات مردم می خواهند از برخی خدمات به صورت تمام وقت استفاده کنند حتی اگر نیازهایشان را به طور کافی برآورده نکند .
4- نیاز های تطبیقی (مقایسه ای ) Comparative Needs (امتیازویژه ای که بعضی از مردم دارند ودیگران ندارند )
نیاز های تطبیقی درآموزش وارتقای سلامت با مقایسه گروه هایی که خدماتی را دریافت مکنند وگروه های مشابهی که آن خدمات را دریافت نمی کنند . تعریف می شوند . آنهایی که خدمات را دریافت نمی کنند به عنوان افراد نیازمند شناخته می شوند برای نمونه دانش آموزان در مدرسه ای برنامه آموزشی درمورد موضوعات بهداشتی را دریافت کنند . ودانش آموزان مدرسه دیگری این آموزش ها را دریافت نکنند. می توان گفت که نیاز تطبیقی برای آموزش سلامت درمدرسه دوم وجود دارد . از بررسی انواع نیاز ها مشخص می شود که بررسی هیچ یک از مفاهیم نیاز به تنهایی کافی نیست مفاهیم نیاز نسبی بوده ومتاثر از نگرش ها ، ارزش ها وعوامل قابل بحث دیگر می باشد . نقصان هریک از مفاهیم نیاز ایجاب می کند که همه انواع نیازها برای تحلیل موقعیت بررسی شوند زمانی که افراد تشخیص می دهند ومی پذیرند که نیازی وجود دارد سعی خواهند نمود تا آن را برطرف نمایند .اگر فراگیران مورد نظر شرایط جدید توصیف شده را نپذیرند درآن صورت هیچ تغییری پیش نخواهد آمد . بنابر این لازم است برای مقایسه آنچه که هست با وضعیت جدید ومطلوب (( آنچه که باید باشد )) را تعیین کنیم این مقایسه باید مشخص کند چه شکاف ها یا نیازهایی وجود دارد ووسعت این شکاف ها یا نیاز ها چقدر است .
5- نیاز پیش بینی شده یا مورد انتظار Expected Needs
به تفاوت وضع موجود با وضعیت مطلوب درآینده با توجه به شرایط وتحولات نیازهای آینده یا مورد انتظار گفته می شود . مثلا وقتی در نظام سیستم بهداشتی تغییراتی درشرف وقوع است کارکنان برای انجام وظایف جدید باید مهارت ها وتوانایی های خاصی را دارا باشند نیاز به اینگونه آموزش ها را نیاز مورد انتظار یا پیش بینی شده گویند .
طبقه بندی نیازها از لحاظ توانایی تشخیص :
نیازها را از لحاظ توانایی تشخیص می توان به دودسته اساسی زیر تقسیم نمود .
الف – نیازهای آشکار : این دسته از نیازها کاملا مشهود بوده سنجش وبرآورد آنها به سهولت بیشتری امکان پذیر است . برای مثال نیاز کارکنان جدید الاستخدام به آموزشهای بدو ورود به خدمت یا مدیران جدید الانتصاب به آشنایی با مهارتهای مدیریت
ب- نیازهای پنهان : به آندسته از نیازها اطلاق می شود که سنجش وشناسایی آنها بسیار مشکل بوده وعمدتا برآورد آنها مستلزم انجام بررسی های همه جانبه ودقیق است برای مثال انباشته شدن کاردر سازمان ها ، کاهش انگیزه ها وعلایق در کارکنان و.... همگی حاکی از نوعی نیاز (اعم از آموزشی وغیر آموزشی ) است عمدتا فنون مختلف فنون مختلف نیازسنجی برای سنجش اینگونه نیازها طراحی وتدوین می شوند .
طبقه بندی نیازها ازلحاظ ضرورت واهمیت :
الف – نیازهای فوری : این نیازها ازاولویت خاصی برخوردارند وباید با تمام امکانات موجود ودراسرع وقت نسبت به رفع آنها اقدام نمود درغیر اینصورت بر عملکرد ها وبازدهی کلی سازمان یا نظام اثر منفی خواهد داشت .
ب- نیازهای عادی : این نیازها دارای اهمیت هستند اما از اولویت اضطراری برخورد نیستند وعدم رفع سریع آنها سریع آنها مشکلات گسترده ای در عملکرد سازمانی به وجود نمی آورد مثلا آشنایی کارکنان با مکاتبات اداری واصول وقوانین آن ، اگر چه دارای اهمیت ویژه ای است ولی ازفوریت برخودار نیست ومی توان درقالب برنامه های آتی سازمان آن را مورد توجه قرار داد .
طبقه بندی نیازها ازلحاظ نحوه برآوردن ورفع آنها :
الف- نیازهایی که خود موسسه یا نظام بتواند آنها را برطرف سازد مثلا تربیت بهورزان مورد نیاز سیستم بهداشتی
ب - نیازهایی که خود موسسه یا نظام قادر به رفع آنها نبوده وباید از سازمانهای دیگر کمک بگیرند مانند اکثرمشکلات سلامت امروزه مثلا پیشگیری از حوادث ، پیشگیری از بیماریهای قلبی وعروقی و.........
شناسایی نیاز مقدمه ای بر نیاز سنجی است ، شناسایی نیاز عبارت است از لیست کردن و فهرست نمودن مجموعة نیازهای یک گروه معین و خاص مثلاً نیازهای حرفه ای کارشناسان آموزش سلامت بر اساس اطلاعات فردی ، پژوهش و ...
نیازسنجی فراتر از شناسایی نیازها :
لازم به ذکر است نیازسنجی فراتر ازشناسایی نیاز است هدف اساسی شناسایی نیازها ، تولید حدکثر نیازها درخصوص یک گروه معین برمبنای اطلاعات وداده های در دسترس است درحالی که نیازسنجی مفهومی فراتر ازشناسایی نیاز ها دارد ومقوله اولویت بندی نیاز را دربر می گیرد برای مثال قصد یک گروه نیازسنجی ، سنجس نیازهای کارشناسان بهداشت خانواده درمراکز بهداشتی درمانی است هنگامی که آنها از طریق نظر خواهی ، تجزیه وتحلیل شرح وظایف کارشناسان بهداشت خانواده ، مصاحبه با متخصصان ، بررسی پژوهش ها واسناد ومدارک ومانند آنها به فهرستی از نیازها دست می یابند تنها به شناسایی نیازها پرداخته وفهرستی از نیازها را بدون تعیین اولویت آنها تولید نموده اند . هنگامی که گروه مذکور براساس معیارهای معینی اولویت نیازها را مشخص کند چرخه نیازسنجی کامل می شود .
اهمیت نیازسنجی در آموزش سلامت :
آموزش سلامت زمانی موفق است که براساس واقعیت ها ونیازهای جامعه باشد . اگر اعضای جامعه در جمع آوری اطلاعات مشارکت کنند مطالب زیادی را پیرامون جامعه خود فراخواهند گرفت . منابعی را کشف خواهند کرد که درارتباط با نیازهایشان باشد ازاظهار نظرهای آحاد جامعه درچگونگی حل مشکلات بهره مند خواهند گردید وبدین ترتیب احساس می کنند که واقعا درفعالیت های بهداشتی مشارکت دارند درحقیقت مطلوب ترین مورد زمانی خواهد بود که خود مردم شروع به بررسی نموده ودرباره نیازهایشان بحث کنند وهمراه با کارکنان بهداشتی هریک از خواسته هایشان را که دراولویت است تعیین نموده وسپس برنامه ریزی کنند .
آیا آموزش سلامت پاسخی به نیاز است ؟
آموزش سلامت آن بخش از مراقبت های بهداشتی است که اعتلای رفتاربهداشتی را مد نظر دارد . رفتارشخص ممکن است علت اصلی یک مشکل بهداشتی محسوب شود اما می تواند یک راه حل عمده نیز باشد آموزش دهندگان سلامت در سیستم شبکه های بهداشت ودرمان کشور باید به مردم کمک کنند تا تاثیر رفتارشان را بربهداشت وسلامت شان درک کنند . آنها باید به مردم را برای برخورداری از زندگی بهداشتی وسالم تشویق نمایند تا خودشان تصمیم بگیرند . درآموزش سلامت افرادبه خاطر رفتارغیر بهداشتی که دارند سرزنش وملامت نمی شوند برخی اوقات رفتار های غیر بهداشتی ناشی از گناه فرد نیست مربیان آموزش سلامت درکنارخانواده ها ،جامعه وحتی مسئولین محلی وملی کارمی کنند تااز وجود منابع وحمایت هایی که افراد را به سوی زندگی بهداشتی رهنمون می سازد اطمینان حاصل نمایند .
بااین وجود آموزش سلامت نمی تواند تمام مسایل راحل کند یا تمام نیازهای بهداشتی را برآورده کند حتی گاهی ممکن است یک پاسخ جزیی نیز نباشد برای مثال ممکن است در بروز یک بیماری عوامل رفتاری وغیر رفتاری متعددی نقش داشته باشند که قطعا آموزش سلامت درتغییر عوامل غیررفتاری نمی تواند نقش بسیار تعیین کننده داشته باشد
برچسب: ،
