تاریخچه نوروز
«حافظ»
درمورد بنیاد جشن نوروز مطالب بیشماری بیان شده که در اینجا نمونههایی از آنها را ذکر مینماییم.
1. در روایات زرتشتی و بیشتر نویسندگان ایرانی و عرب و شاعران ازجمله فردوسی، بنیاد آن را به جمشید پادشاه پیشدادی نسبت میدهند و میگویند: جمشید شاه تختی بساخت که دیوان آنرا بدوش گرفته به هوا بردند و به یک روزه از کوه دماوند به بابل فرود آوردند، مردم با مشاهده این عمل در شگفت شدند و آن روز خاص را نوروز خواندند.
فردوسی میگوید:
چـو خــورشیــد تـابـان میــان هــوا
نشستــه برو شــــاه فـــرمـــــانـــروا
جهـــان انجمن شــد بر آن تخت او
شــگفتی فــرو مــانــده از بخت او
بــه جمشیــد بر گــوهـر افشـانـدنـد
مرآن روز راروز نوروز خــوانــدنــد
ســر ســال نـو هـرمـز فــــرودیـــن
بر آســـوده از رنـــج روی زمیـــن
بـــزرگان به شـــادی بیـــاراستنـــد
مـی و جـام و رامشگـران خواستنـد
چنیــن جــشن فــرخ از آن روزگار
به ما ماند از آن خسروان یادگار(1)
2. حکیم عمر خیام در نوروزنامه راجع به جشن نوروز میگوید:
از آن بوده است که آفتاب در هر 365 شبانهروز و ربعی به اول دقیقه حمل بازآید و چون جمشید از آن آگاهی یافت آن را نوروز نام نهاده پس از آن پادشاهان و دیگر مردمان به او اقتدا کردند و آن روز را جشن گرفتند و به جهانیان خبر دادند تا همگان آن را بدانند وآن تاریخ را نگاهدارند و بر پادشاهان واجب است که آیین و جشن و رسم ملوک را بهجای آرند. از بهر مبارکی و خرمیکردن در اول سال هرکسی در نوروز جشن کند تا نوروز دیگر عمر در شادی گذراندند.
3. این فصل «فروردگان» است که جشنآوری اجداد و نیاکان بود و چنان میپنداشتند که در پنج شب متوالی، ارواح طیبه مردگان، برای دیدار وضع زندگی و احوال باز ماندگان به زمین فرود آمده و در خانه و آشیانه خویش مشغول تماشا و سرکشی میشوند، اگر خانه تمیز و پاک بود، ارواح مسرور بر میگردند، اما در غیر این صورت، آنان غمگین و ناراحت برمیگردند.
4. روایتی دیگر میگوید که نیشکر را جمشید(2)، در این روز پیدا کرد و مردم از کشف و خاصیت آن متحیر شدند. سپس جمشید دستور داد تا از شهد آن شکر ساختند و به مردم هدیه دادند. آن روز را «نوروز» نامیدند.
5. میگویند: اهریمن، بلای خشکسالی و قحطی را بر کره زمین فرو نشانید، اما جمشید به جنگ با اهریمن پرداخت وعاقبت اورا شکست داد. آنگاه خشکسالی و قحطی را از ریشه خشکانید و به زمین باز گشت. با بازگشت وی، درختان و هرنهال و چوب خشکی سبز شد. بسا مردم این روز را «نوروز» خواندند و هر کس به یمن و مبارکی، در تشتی جو کاشت و این رسم سبزی نشانیدن درایام نوروز از آن زمان تا به امروز باقی مانده است.
6. بیرونی در آثار الباقیه(3) مینویسد: «از آداب جشن نوروز این بود که در صحن هرخانه به هفت ستون، هفت رقم از غلات میکاشتند و هریک از آنها که بهتر میرویید، دلیل ترقی و خوبی آن نوع غله میدانستند».
در المحاسن و الاضداد نوشته شده: «بیست و پنج روز قبل از نوروز در صحن کاخ سلطنتی، دوازده ستون از خشت خام برپا میشد که بر هریک از آنها یکی از حبوبات را میکاشتند و آنها را نمیچیدند مگر با نغمهسرایی و خواندن آواز. در ششمین روز نوروز این حبوب را میکندند و در مجلس پراکنده مینمودند وتا شانزدهم فروردین که مهر روز نام دارد آن را جمع نمیکردند(4).
تقسیم روزهای ماه فروردین:
در عهد باستان مراسم جشن نوروز به مدت 21روز برگزار میگردید که در هر روز برنامهیی خاص انجام میگرفت.
1. از اول تا روز سوم برای دید و بازدید خویشاوندان و بزرگان.
2. از روز سوم الی روز ششم فروردین، دید و بازدید همگانی و برگزاری جشن رپیثون.
3. از روز ششم الی روز نهم، برای اجرای جشن خوردادگان.
4. از روز نهم الی سیزدهم، بار عام شاهی برای پذیرفتن عموم طبقات هر یک بهنوبه خود بود.
5. ازروز سیزدهم الی روز نوزدهم، برای تفریحگاههای خارج از شهر.
6. ازروز نوزدهم الی بیست و یکم، برای اجرای مراسم جشن فروردگان
7. روز بیست و یکم پایان جشن و مخصوص تفریح و گردش در خارج از شهر است(5).
در یک تقسیمبندی دیگر، فروردین به شش قسمت تقسیم میگردید:
1. پنج روز اول به پادشاه و اشراف مربوط بود و آنها جشن ویژه داشتند.
2. پنج روز دوم برای بخشش اموال ودریافت هدایای نوروزی از طرف پادشاه.
3. پنج روز سوم متعلق به خدمتگزاران بود.
4. چهارمین پنج روز به خواص تعلق داشت.
5. پنج روز پنجم به لشکریان.
6. ششمین قسمت پنج روزه به رعایا اختصاص داشت(6).
این تقسیمبندی به قول جاحظ در المحاسن الاضد زمان جمشید و به قول بیرونی در آثارالباقیه بعد از جمشید و بنا به نظر ذبیحالله صفا در زمان ساسانیان معمول بوده است.
نقسیمبندی دیگر هم وجود داشته است که به نوروز خاصه و نوروز عامه تقسیم میشده. پنج روز اول را نوروز عامه و بقیه روزهای نوروز را نوروز خاصه میگفتند.
نوروز در عهد هخامنشیان و ساسانیان
در تختجمشید در آغاز سال نو بهاری، مراسم عظیمی برگزار میشد. در این مراسم شاه، نمایندگان هر قوم و ملت را به حضور میپذیرفت و هدایایی از سوی آنان دریافت میکرد. حجاریهای باقیمانده در تختجمشید حاکی از برگزاری این جشن است(7).
جشن نوروز در زمان ساسانیان بیش از همه زمانها از رونق و شکوه بهرهمند بود، بهطوری که هدایایی که شاهان ساسانی در مدت جشن دریافت میکردند، در آمد بسیار مهمی بود، و برای یک ماه فروردین ادامه داشته است.
ابوریحان بیرونی میگوید:
«گویند کسی که دو نوروز را(نوروز عامه وخاصه) بهم متصل نمود هرمز پور شاپور پهلوان است که او هم ایامی را که میان این دو عید بود عید گرفت.
بیرونی در آثارالبلاغه مینویسد: «روز ششم فروردین نوروز بزرگ است و نزد ایرانیان جشن بزرگ میباشد. گویند خداوند در این روز مشتری بیافرید و فرخندهترین ساعتهای آن روز ساعت مشتری است. زرتشتیان میگویند زردتشت در این روز توفیق یافت که با خداوند مناجات کند و کیخسرو در این روز به آسمان عروج کرد و در این روز برای ساکنان کره زمین سعادت قسمت میکنند و از اینجاست که ایرانیان این روز را امید نام نهادهاند».
در برهان قاطع چنین مینویسد: «… و نوروز خاصه روزی است که نام آن روز خرداد است و آن روز ششم فروردین ماه میباشد و در آن روز هم جمشید بر تخت نشست و خاصان را طلبید و رسمهایی نیکو گذاشت و گفت: «خدای متعال شما را خلق کرده است، باید که به آبهای پاکیزه تن بشویید و غسل کنید و به سجده و شکر او مشغول باشید و هر سال در این روز به همین دستور عمل نمایید». و این روز را بنابراین نوروز خاصه خوانند و گویند آکاسره هرسال از نوروز عامه تا نوروز خاصه که 6 روز باشد حاجتهای مردمان را آزاد کردندی و مجرمان را عفو فرمودندی و به شادی مشغول بودندی».
در روز ششم که جشن نوروز خاصه بود، شاه در قصر با محرمان خود به شادمانی میپرداختند و این ایام تیره پادشاه و نزدیکان او بود و از شوکت نزهت خاصی برخوردار بوده است. از آداب این روز فال کوزه است، بدین ترتیب که یک روز قبل از جشن از اهالی خانه و دوستان و آنهایی که میل دارند در فال شرکت کنند، چیزهایی کوچکی میگیرند و آن را با پارچه سبز میپیچند و در یک کوزه نو میاندازند و در کوزه را میبندند و در میان درخت «مورد»، همان درختی که به اهورامزدا تعلق دارد، میگذارند. بعد از چند ساعتی کوزه را بر میدارند و آن را در آتش بخور میدهند و بعد به دست دختری نابالغ میدهند و او یک یک از لوازم و اشیاء داخل کوزه را به دست میگیرد و منتظر میشود تا سایرین (یک نفر) شعر از بر بخواند. آنگاه که چکامه خوانده میشود و وصف حال صاحب اثاثیه معلوم میشود، اشیاء را از درون کوزه، بیرون میآورد و به صاحب آن تحویل میدهد.
نوروز در صدر اسلام:
در صدر اسلام ایرانیانی که در مرکز خلافت به سر میبردند طبق سنت ملی خویش به این عید پایبند بودند البته تا آن هنگام این عید نوروز مخصوص ایرانیان بود و نخستین خلفای اسلامی به نوروز اعتنایی نداشتند. بعدها خلفای اموی برای افزودن درآمد خود هدایای نوروزی را که قبل از اسلام در دربارهای ایران رایج بوده است از نو معمول داشتند. پس از امویان، عباسیان نیز همان شیوه را تعقیب کردند، بنابراین عید نوروز مانند بسیاری از سنتهای ملی که با شئون اسلامی مخالفتی نداشت پس از اسلام در میان ایرانیان باقی ماند.
نماز عید نوروز
نماز عید نوروز مشتمل است بر قرائت سوره حمد و سورههای قدر، کافرون، توحید، فلق و ناس و شبیه به نمازی است که ضمن آداب و اعمال روز جمعه و همینطور عید غدیر خم وارد شده است.
از آنجا که قرائت سوره قدر در نماز عید نوروز توصیه شده است میتوان دریافت که عید نوروز نیز چون دیگر اعیاد اسلامی با نزول برکات و آیات الهی همراه بوده است.
«جشن سیزده بدر» سیزدهم فروردین
سیزدهبدر یکی از بهترین روزهای نوروز میباشد. مردم پس از انجام 12روز برگزاری جشنهای سال نو، روز سیزدهم را در دل طبیعت میگذرانند. این روز یک نمایش ملی است. مردم گروهی معتقدند که برای دورکردن نحسی این روز باید از خانه خارج شوند و سیزده بدر کنند تا نحسی روز در طبیعت به در شود. در این روز سبزههای سبز شده را که چند روز اول سال نو مهمان سفره هفت سین بوده به آب روان میسپارند. خوراکیهای باقیمانده نوروز، به مصرف میرسد، بساط بازیهای دستهجمعی پهن است. روز سیزدهم، کمتر کسی در منزل میماند. در ساعت اول روز خیابانها شلوغ و پررفت و آمد است. پارکها مناظر طبیعی اطراف شهر پذیرای میلیونها زن و مردم و جوان و پیر و کودک است. خانوادهها با صفا و صمیمیت در کنار هم مینشینند و گل میگویند و گل میشنوند. مردمی که در طول سال، در هیاهوی شهر، پی نام و نان هستند و با هم روباطی سرد و خشک دارند، در این روز تغییری در رفتارشان روی میدهد، همه مهربان و شادمان هستند. گویی بهترین روز سال همین روز است. هرچند گروهی آن را نحس میشمارند، اما در این روز همه چیز و همه کس رنگ شادی دارد. پس آیا روز سیزدهبدر نحس است یا مبارک؟ گروهی چنین بیان میدارند که: روز سیزده هرماه در جدول سی روز ایران باستان، مربوط است به فرشته تیر یا تیشتر که ستاره باران است و ارتباط با آب و باران دارد، و بسیار روز خجسته و مبارکی است. در مورد فرشته تیر و جشن تیرگان که در سیزدهم «تیرروز» در تیرماه، برگزار میگردد، در جای خود سخن به میان آمده است. پس روز سیزده در اعتقادات مردم ایران باستان به هیچ وضح نحس نبوده است. در جدول مربوط به سعد و نحس روزها نیز روز سیزدهم مبارک آمده است. مردم باستان در مورد این روز معتقد بودند که جمشید شاه (بنیانگذار نوروز) روز سیزده نوروز را در صحرای سبز و خرم، خیمه و خرگاه برپا میکرد و بار عام میداد. چندین سال متوالی این کار را انجام داد که در نتیجه این مراسم در ایران زمین به صورت سنت و مراسم درآمد.
در تقویم اعراب، سیزده هرماه روز نحس بود بنابراین بعد از اسلام این باور اعراب در ایران نیز گسترش یافت و روز سیزده نوروز هم نحس شمرده شد. ابونصر فراهی در مورد نحسی ایام سال چنین سروده است:
هفت روزی نحس باشد در مهی
زان حـذر کن تا نیـابـی هیچ رنج
سـه و پنـج و سیـزده بـا شــانـزده
بیست و یک و بیست چهار و بیست پنج
در تحلیلی دیگر اینطور بیان میگردد: ایرانیان پس از دوازده روز جشنگرفتن و شادیکردن که به یاد دوازده ماه از سال است، روز سیزدهم نوروز را که فرخنده است به باغ و صحرا میرفتند و شادی میکردند و در حقیقت بدین ترتیب رسمیبودن دوره نوروز را به پایان میرسانیدند. در تحلیل دیگر که بر مبنای نظرات مهرداد بهار میباشد چنین بیان میگردد: اعتقاد به عمر 12هزار ساله جهان نزد زرتشتیان، تحت تأثیر نجوم بینالنهرین است که معتقد بودند هریک از دوازده اختر که خود به یکی از برجهای دوازدهگانه حاکم است، هزار سال به جهان حکومت خواهد کرد. بدین روی عمر جهان دوازده هزار سال است و در پایان دوازده هزار سال، آسمان و زمین درهم خواهد شد. به اعتقاد مهرداد بهار، اصل اعتقاد به دوازده هزار سال، و دوازده ماه سال تأثیر معتقدات بابلی است. پس از دوازده هزار سال، آشفتگی آغازین باز میگردد. پس جشنهای دوازده روز در فروردین آغاز سال، با سال دوازه ماهه و دوره دوازده هزار ساله عمر جهان مربوطه است. انسان آنچه را در این دوازده روز پیش میآمد، سرنوشت سال خود میانگاشت. از پیش از نوروز انواع دانهها را میکاشتند و هر دانهیی که در طی این دوازده روزه بهتر و بیشتر رشد میکرد، آن دانه را برای کاشت آن سال بهکار میبردند و گمان داشتند اگر روزهای نوروزی به اندوه بگذرد همه سال به اندوه خواهد گذشت.
بهار مینویسد: «12روز فروردین نماد همه سال بود و چون پس از 12هزار سال عمر جهان، آشفتگی نخستین باری دیگر باز میگشت، پس در پایان دوازده روز نیز یک روز نشان آشفتگی نهایی و پایان سال را بر خود داشت. در این روز کارکردن و نظام عمومی را رعایتکردن نیز از میان بر میخاست و شاید عیاشیها و اوجی باری دیگر برای یک روز باز میگشت. نحسی سیزدهم عید نشان فروریختن واپسین جهان و نظام آن بود».
علف یا سبزه گره زدن
یکی از کارهای روز سیزدهبدر، علف گرهزدن است. درمورد سابقه این رسم میگویند که مربوط است به فرزندان کیومرث. یعنی اولین زوج یا اولین پدر و مادر (مشیه و مشیانه). زرتشتیان معتقدند چون این دو با هم ازدواج کردند، دو شاخه «مورد» را گره زدند و پایه ازدواج خود را بنا نهادند و از آن زمان به بعد این رسم معمول گردید.
در مجمل التواریخ چنین آمده است: «اول مردی که به زمین ظاهر شد، پارسان او را گل شاه گویند؛ زیرا که پادشاهی او الا به گل نبود، پس پسر و دختری از او ماند که مشیه و مشانه نام گرفتند و روز سیزده نوروز با هم ازدواج کردند و در مدت پنجاه سال هیجده فرزند به وجود آوردند و چون مردند، جهان نود و چهار سال بیپادشاه بماند».
برچسب: ،